Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου

Επιλέξτε:

• Εισαγωγικό σημείωμα της Δόμνας Σαμίου
• «Το λέγαν έτσι, σαν παραμύθι...» της Μιράντας Τερζοπούλου

Εισαγωγικό σημείωμα

Από χρόνια με απασχολούν οι παραλογές.

Τραγούδια πολύτιμα που διασώζουν στοιχεία από αρχαίους μύθους, τραγούδια σαν παραμύθια που βρίσκουμε σ’ ολόκληρη την Ελλάδα και σε πολλές από τις βαλκανικές χώρες. Μέσα από τις παραλογές ο λαός μας μπόρεσε να ενώσει το πραγματικό με το υπερφυσικό και να γεννήσει ιστορίες, συνήθως τραγικές, που ίσως κάποτε να συνέβησαν ή θα μπορούσαν να συμβούν.

Τα τραγούδια που αποτελούν τη συλλογή, περιλαμβάνουν υλικό που έχω συγκεντρώσει από παλιά, αλλά έχουν και αρκετές νεότερες ηχογραφήσεις. Δεν είναι εύκολα στο άκουσμα και, φυσικά, δεν είναι καθόλου εμπορικά – όμως ποια δουλειά μου ως τώρα έγινε με αυτά τα κριτήρια; Θέλω να σας πω ότι τα αγαπώ πολύ και τα βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέροντα τόσο για τα θέματα που πραγματεύονται όσο και για τις μελωδίες τους.

Με την κυκλοφορία αυτής της συλλογής πιστεύω ότι διασώζεται ένα σημαντικό κομμάτι της προφορικής μας παράδοσης. Τα τραγούδια που επιλέξαμε να συμπεριλάβουμε προέρχονται από διαφορετικές εποχές ηχογραφήσεων. Δηλαδή, τα τραγούδια που ηχογραφήσαμε σε στούντιο με τους συνεργάτες μου και αυτά που τραγουδούν άνθρωποι απλοί, με αυθεντικές φωνές, που συνάντησα πριν από χρόνια, ταξιδεύοντας στην Ελλάδα. Αυτές οι ηχογραφήσεις φυσικά δεν είναι τέλειες, αλλά πιστεύω ότι οι απλοί αυτοί άνθρωποι αποδίδουν μοναδικά την ατμόσφαιρα και το ύφος του κάθε τραγουδιού. Υπάρχουν ακόμα τραγούδια από προηγούμενες εκδόσεις του Συλλόγου, που τα συμπεριέλαβα για να δώσω μια πιο σφαιρική εικόνα του είδους που ονομάζουμε παραλογές.

Ελπίζω ότι έγινε μια δουλειά ολοκληρωμένη που θα σας αρέσει.

 Δόμνα Σαμίου (2008)

►Επιστροφή στην κορυφή

Το λέγαν έτσι, σαν παραμύθι...

... κατάληξε η σχωρεμένη η κυρία Κούλα σαν απόσωσε ν’ απαγγέλλει το τραγούδι του Αϊ-Γιώργη ενώ ανάβαμε τα καντήλια στο νεκροταφείο, κάπου ψηλά στην παραμεθόριο της Θράκης, πλάι στον Έβρο. Σουρούπωνε και άρχισαν να φαίνονται τα φώτα απ’ τα γύρω χωριά. Μέσα στη μολυβένια παγωνιά του Δεκέμβρη δεν ξεχώριζα ποια ήταν στην από δω μεριά, ποια στη βουλγάρικη και ποια στην τούρκικη, μόνο η Αδριανούπολη, η Αδριανού στην ντοπιολαλιά της οικειότητας και των θρύλων ξεχώριζε μεγάλη και λαμπερή.

«Βλέπεις, στο στόμα του λύκου είμαστε, στην πρώτη γραμμή, μέσα στα ναρκοπέδια. Πολλές φορές ακούμε πυροβολισμούς τη νύχτα. Σαν τα τσουγκρίζουν οι μεγάλοι, εμείς τρέμουμε μην ξεσπάσει πόλεμος. Όμως κάθε φορά που ζορίζουν τα πράματα, έρχεται ο Αϊ-Γιώργης και μας προστατεύει. Όλη νύχτα περιπολεί, ακούμε τις πατημασιές τ’ αλόγου του κοντά στα φυλάκια. Πάντα φρουρός, πάντα τους γλιτώνει τους χριστιανούς... Γι’ αυτό κι εμείς τον έχουμε πάνω απ’ όλους και έχουμε και το τραγούδι κι όσες δεν το ξέρουν απόξω γιατί ’ναι μεγάλο, το διαβάζουν από τα χαρτιά, ν’ ακούγεται του Αϊ-Γιώργη η ιστορία που έσωσε και την κοπέλα όπως μας σώζει κι εμάς. Τέτοια τραγούδια ήλεγαν δω πάνω αυτοί οι παλιοί, όλα τα ’χαν τραγούδια δηλαδή, είχαν τόσον καημό αυτοί, τόσο... Κι έχουν λόγια πάμπαλια μέσα, παλιά και ζαμανίσια. Αυτό θα πει πάμπαλια, δηλαδή αιώνες.»

Τέτοια τραγούδια, παλιά και ζαμανίσια που τα ’χουν όλα μέσα, είναι τα αφηγηματικά τραγούδια που λέμε «παραλογές». Είναι πράγματι απίστευτη η ποικιλία των μύθων που αφηγούνται αλλά και η ελευθερία της φαντασίας που προσθέτει, αφαιρεί, προσαρμόζει, μεταθέτει, συνδυάζει, αναπλάθει τα στοιχεία τους, που τα αναδημιουργεί και τα κρατάει ζωντανά μέσα στους αιώνες, κάνοντας πάντα επίκαιρες ιστορίες για ξωτικά και βασιλοπούλες, σύγχρονούς μας ρηγάδες και αγάδες, αντίπαλους σήμερα τον Αϊ-Γιώργη και τους Τούρκους.

Χάνοντας όλο και πιο πολύ τη σχέση τους με το πιθανό ιστορικό έναυσμά τους, τέτοια τραγούδια λειτουργούν ως μουσικοί μύθοι που με τη θεματολογία τους εκφράζουν τις συλλογικές αναπαραστάσεις δίνοντας τη δυνατότητα σε κάθε ομάδα και κάθε γενιά να τους δώσει νέο ή να ξανακάνει κατανοητό το παρωχημένο νόημα τους, να εκφράσει τραγουδώντας τα τις ανάγκες του παρόντος της.

Αυτά τα τραγουδιστά, έμμετρα παραμύθια, μαζί με τα αποκριάτικα και τα μοιρολόγια, στέκουν πιο κοντά από άλλα είδη τραγουδιών στο σημείο συνάντησης του περίπλοκου εξωτερικού κόσμου των «γεγονότων» με τον σκοτεινό ψυχικό κόσμο των επιθυμιών και των φαντασιώσεων. Γι’ αυτό και οι παραλογές τραγουδιώνται και στα αποκριάτικα τραπέζια της στοχαστικής χαρμολύπης και σαν μοιρολόγια για συγκεκριμένους ή συμβολικούς νεκρούς. Τραγουδιώνται ή και χορεύονται με τρόπους που ν’ αναδεικνύουν την ιστορία που αφηγούνται, ώστε να πετυχαίνει ο διδακτικός και λυτρωτικός τους σκοπός: συνήθως ως καθιστικά αργά και χωρίς όργανα, συχνά πάνω στις ίδιες μονότονες μελωδίες ή σε αργόσυρτους ιεροτελεστικούς χορούς στις μεγάλες γιορτές της άνοιξης και στους γάμους, στις κύριες δηλαδή περιστάσεις όπου η κοινότητα συναντιέται, θυμάται, διδάσκεται και ξανασφίγγει τους δεσμούς της.

Συχνά οι παραλογές δεν τραγουδιώνταν αλλά λέγονταν «κουβεντιαστά», σαν παραμύθια κατά τις συναναστροφές. Οι ακροατές ταυτίζονταν με τις τραγικές ιστορίες και συχνά έκλαιγαν ενόσω άκουγαν. Οι τραγουδιστές/αφηγητές, άνθρωποι μερακλήδες και μνήμονες, με γνώσεις ιστορίας, ψυχολογίας, κοινωνικών κανόνων, τολμούσαν πολλές επεμβάσεις, ταίριαζαν ονόματα, τοπωνύμια, μικροϊστορίες, διαισθητικές αδιόρατες λεπτομέρειες στους κώδικες και στις ψυχικές ανάγκες των ακροατών, δίνοντας στο τραγούδι νέες διαστάσεις, που αέναα αναπροσαρμόζονταν σύμφωνα με την περιρρέουσα πραγματικότητα.

Με τις ακραίες, συχνά, μυθοπλασίες τους τα τραγούδια βοηθούσαν τους ακροατές να ενσωματώνουν στη λογική εικόνα του κόσμου το υπερφυσικό και κατ’ επέκταση το παράλογο του ασυνείδητου. Στις φανταστικές ιστορίες τους, η απουσία διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στον άγριο κόσμο των εξωτικών τόπων, φυτών, ζώων, πλασμάτων και τον πολιτισμένο, εξανθρωπισμένο κόσμο των κατοικίδιων ζώων, των καλλιεργημένων φυτών, των ελεγχόμενων ατόμων της κοινωνίας, βοηθούσε τους ακροατές να γεφυρώνουν τους δύο κόσμους, της πραγματικότητας και της φαντασίας. Κι όπως σιγά σιγά ο καθένας αποδεχόταν ότι η ζωή δεν είναι απαλλαγμένη από τα απειλητικά ξωτικά αλλά τα περιλαμβάνει, αποδεχόταν κι ότι περιλαμβάνει δυσάρεστα, απαράδεκτα και ανήκουστα συναισθήματα, που οδηγούν σε συγκρούσεις ακόμα και μέσα στον ασφαλή χώρο της οικογένειας, συγκρούσεις που πρέπει να μπορεί να αντιμετωπίσει.

Συγκαλυμμένα πίσω απ’ τον ποιητικό συμβολικό λόγο των τραγουδιών και τα φανταστικά εξω-πραγματικά σενάριά τους, οδυνηρές καταστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης βγαίνουν επί τάπητος. Οιδιπόδειες συγκρούσεις, οδυνηροί αποχωρισμοί από την μητρική αγκαλιά και την πατρική προστασία, αιμομικτικές επιθυμίες, ανομολόγητα μίση μεταξύ αδελφών, δύσκολες ενηλικιώσεις, κοινωνικές επιταγές, υλιστικοί καταναγκασμοί, ηθικά διλήμματα και αμφιθυμίες γίνονται πραγματικότητες περίπου κατανοητές και ανακουφίζονται μέσα απ’ τη λύτρωση που προσφέρει η όποια λύση των τραγουδισμένων δραματικών ιστοριών που οι παραλογές επί αιώνες αφηγούνται.

Κάθε παράδοση συνεχίζει να υπάρχει μόνο για όσο και εφόσον υπηρετεί και εκφράζει τα ενδιαφέροντα και συμφέροντα, κοινά και ατομικά, της κοινωνικής ομάδας η οποία την ενστερνίζεται και τη μεταδίδει. Τα τραγούδια διαπλεγμένα στενά με όλες τις περιστάσεις της ζωής στις παραδοσιακές κοινωνίες, συνισταμένη ή ακόμη και υποκατάστατο πολλών κοινωνικών λειτουργιών, ψυχαγωγία και παιδεία, καλλιτεχνική έκφραση και τελετουργικός λόγος, μέσο διάπλασης και χειρισμού της συλλογικής μνήμης και ταυτότητας, κατόρθωσαν με την εντυπωσιακή προσαρμοστικότητά τους να εκφράζουν διαχρονικά άγραφους νόμους και κώδικες, αξίες και φοβίες. Κι επειδή όσο οι άνθρωποι αισθάνονται τα ίδια, αναζητούν ανάλογους τρόπους για να τα εξωτερικεύσουν δημόσια, συνεχίζουν ακόμη και σήμερα –κι αυτό είναι το εντυπωσιακό–, σε ειδικές συνθήκες και περιβάλλοντα, να δημιουργούν πάνω σε παλιά θέματα νέα τραγούδια για νέες ακροάσεις. Τραγούδια που, στο πλαίσιο της βιωμένης ιστορικής και της αυθαίρετης φαντασιακής πραγματικότητας –και όχι σε συνάρτηση με την ιστορία–, προσλαμβάνουν το απαραίτητο καινούργιο νόημά τους για να εκφράσουν ψυχικές, κοινωνικές, έως και εθνικές εντάσεις, να τις εκτονώσουν και να τις θεραπεύσουν με εκείνο το άυλο φάρμακο που λέγεται λόγος.

 Μιράντα Τερζοπούλου (2008)

►Επιστροφή στην κορυφή